زندگی در آینده

سرمقاله‌ی شماره‌ی دوم مجله‌ی "فصل علم و خیال"
نویسنده: محمد علیزاده عطار

چندی پیش در یک مقاله در "مجله‌ی ساینس" از پیشرفتهای شگرف دانش و فناوری امروز می‌خواندم. ناخودآگاه به این فکر افتادم که ما، اکنون در جهان آینده زندگی می‌کنیم. آینده‌ای که متعلق به گذشته‌ی چندان دوری نیست، اما تغییرات چنان شگفتاور هستند که ساختار جهان و زندگی در آن را دچار دگرگونی کرده‌اند. برخی دانشمندان بر این باورند که پیشرفت دانش و فناوری بر پایه‌ی توان هندسی رخ می‌دهد، به عبارتی فاصله‌ی زمانی جهش‌های بزرگ علم و فناوری با رشد روزافزون آن، پیوسته کوتاه‌تر می‌شود. در نتیجه چندان هم عجیب نیست که دنیای امروز ما با دنیای 100 سال پیش به طور زیربنایی دستخوش دگرگونی شده باشد، در حالی که دنیای 100 سال پیش نسبت به جهان 100 سال پیشتر از آن تغییر چندانی نداشته است.
اما هر گاه صحبت از داستان علمی‌تخیلی باشد، افسانه و جادوی دانش را در قالب نوشتاری داستان‌گون در خیال می‌پرورانیم و در اندیشه به آینده‌های بسیار دوردست می‌نگریم و بر این باوریم که این پیش‌بینی‌های خیال‌گون هرگز در طول عمر ما رخ نخواهد داد و آینده را نخواهیم دید. اما قصد دارم به شما بگویم که ما اکنون در همان آینده‌ای زندگی می‌کنیم که بسیاری بر این باورند که آن را نخواهند دید. نه آینده‌ی مردمان دوران هخامنشیان، نه آینده‌ی مردمان دوران قاجار و نه حتا آینده‌ی مردمان 100 سال پیش، که آینده‌ی مردمان 25 سال پیش، تنها یک ربع قرن...
  
در شماره‌ی پیش و در پیش‌گفتار داستان "دیدبان" رده‌بندی پیشرفت تمدن‌ها را نوشتم. آن رده‌بندی بر پایه‌ی گسیلِش امواج رادیویی و نیز بر پایه‌ی مصرف انرژی بود. نوع دیگری از رده‌بندی برای تعیین اندازه‌ی پیشرفت هر تمدن نیز پیشنهاد شده که بر پایه‌ی تولید محتوا و اطلاعات است. تصور کنید که در دوران هخامنشیان و با فناوری آن دوران، چه تعداد کتاب در هر سال در همه‌ی جهان نوشته می‌شد و به طور مثال با نبود کاغذ، به طور کلی چه اندازه داده به ذخیره‌ی اطلاعاتی بشر افزوده می‌شد و مقایسه کنید با تعداد کتاب‌هایی که در دوران قاجار در سرتاسر جهان نوشته شده است. به طور مشخص می‌توان نتیجه‌گیری کرد که هر چه کتاب‌های نوشته شده افزایش یافته و به عبارت کلی‌تر، هر چه که تولید محتوای اطلاعاتی افزایش یافته، به موازات آن فناوری هم در جهان پیشرفته‌تر شده است. و اما اکنون... محتوای اطلاعاتی در قالب متن و عکس و فیلم و صدا و غیره که تولید شده و تنها در یک دقیقه در شبکه‌ی اینترنت بارگذاری می‌شود از همه‌ی محتوای تولید شده در طول تاریخ، بیشتر است. به نمودار صفحه‌ی بعد توجه کنید که تنها بخش بسیار کوچکی از آن چه در سال 2016 در هر دقیقه در اینترنت می‌گذرد را نشان می‌دهد. پس هر چه یک تمدن اطلاعات بیشتری تولید کند، در نتیجه پیشرفته‌تر هم خواهد بود.
25 سال پیش، تلویزیون ایران تنها دو شبکه‌ی نیمه وقت داشت، امروز چندین هزار شبکه در سرتاسر جهان وجود دارد، چند ده هزار شبکه‌ی رادیویی و دریای بی‌کران اینترنت. اطلاعات از هر گونه و با هر نوع ساختاری در دسترس همه‌ی مردم قرار دارد. 25 سال پیش در هر کدام از خانه‌های اهالی تهران، شاید یک خط تلفن وجود داشت، اما امروز در جیب هر کدام از مردم تهران، شاید بیشتر از یک خط تلفن وجود داشته باشد. فراتر از آن، در جیب کوچک شلوار ما، دستگاهی کوچک قرار دارد که صدا پخش و ضبط می‌کند، فیلم و تصویر ضبط و پخش می‌کند، با ماهواره ارتباط می‌گیرد و موقعیت را نشان می‌دهد، ساعت دقیق را نمایش می‌دهد و یک پردازشگر بسیار نیرومند هم دارد که بسیاری از کارهای رایانه‌ای روزانه‌ی ما را نیز به سادگی انجام می‌دهد و حتا می‌شود با آن انواع بازی‌های رایانه‌ای انجام داد. این پردازشگر از پردازنده‌ی رایانه‌ای که فضانوردان فضاپیمای آپولو را به ماه برد هم توان پردازش بیشتری دارد. در کنار همه‌ی اینها، تلفن هم هست و می‌تواند به عنوان منشی تلفنی برای ما انجام وظیفه کند. 25 سال پیش، باور این موضوع حتا برای من که به داستان علمی‌تخیلی علاقه‌ی زیادی داشتم و بیشتر خیال‌پردازی‌های دوران نوجوانی و جوانیم را در میان ستارگان و کهکشان‌ها می‌‌گذارندم هم ناممکن بود. امروز همه‌ی اینها را به چشم می‌بینم و هر روز، به سادگی از آن استفاده می‌کنم.
 در گذشته، مثلن در 25 سال پیش و نه بیشتر، تولید محتوا در مقیاس زیاد، تنها با نوشتن ممکن بود و چاپ. امکانات رایانه‌ای و نشر رایانه‌ای بسیار نوپا بود و اندک اندک رایانه برای مصارف اداری و بعدتر شخصی، در حال گسترده شدن بود. از طرفی تولید محتوای مجازی، نیاز به ذخیره‌سازی دارد و این امکان هم نه چندان به تازگی، ولی در حال رشد بود. در سال 1956، شرکت آی.بی.ام. یک دیسک سخت ذخیره اطلاعات در ابعاد دو متر در دو متر ساخت که تنها 5 مگابایت اطلاعات ذخیره می‌کرد! 25 سال پیش، نخستین رایانه‌ای که من خریدم، یک دیسک سخت داشت که ابعادش دو یا سه برابر دیسک‌های امروزی بود و تنها 4 گیگا بایت اطلاعات را می‌شد در آن ذخیره کرد. یک ربع قرن بعد، امروز که از خانه بیرون می‌روم، تنها در جیب و کیف من بیشتر از یکی دو ترا بایت امکان ذخیره‌سازی اطلاعات وجود دارد!
بر این باورم که ما در آینده زندگی می‌کنیم. اما آینده چنان ما را جادو کرده که توان دقیق نگریستن به آن را نداریم. عبارت "دهکده‌ی جهانی" که در جوانی بارها شنیده بودم را اکنون با تک تک سلول‌های مغزم درک می‌کنم. به راستی و درستی که ما در دهکده‌ای به وسعت یک سیاره زندگی می‌کنیم. سیاره‌ای که البته کمر به نابودیش بسته‌ایم.